Dit was Rijnboutt Open – Stad en welzijn

“Wat is de urgentie van ‘de gezonde stad’?” wil moderator Catja Edens weten. De vraag wordt gesteld aan Richard Koek, stedenbouwkundige, landschapsarchitect en partner bij Rijnboutt. Het vormt de start van de derde editie van Rijnboutt Open, gewijd aan Rijnboutt Magazine #14 ‘Stad en welzijn’, met sprekers en gasten binnen en buiten het vakgebied van de ruimtelijke vormgeving. 

Onder verwijzing naar het essay van Mark Hendriks in het magazine stelt Koek dat gezondheid en stedenbouw onverbrekelijk met elkaar en dus met het vakgebied zijn verbonden. Sterker: voor een gezonde stad is stedenbouw een voorwaarde. “Op dit moment zien we dat de gezondheid van grote delen van de bevolking slecht is,” aldus Koek, “dat er leeftijdsverschillen bestaan van wel tien jaar die zijn terug te voeren tot de plek waar je woont, dat er sprake is van een toename van obesitas naast kinderen die met een lege maag naar school worden gestuurd. Deze bevolkingslaag en bijbehorende problematieken komen wij in de meeste van onze projecten niet tegen. Om hier meer zicht op te krijgen hebben we ons erin moeten verdiepen.”

Sommige oplossingen lijken vrij simpel. Het toepassen van gezondere materialen bijvoorbeeld. Het reduceren van lawaai en de alomaanwezigheid van de auto. Meer groen, meer stimulans om te bewegen en meer ruimte voor ontmoeting. Het vraagt om een integrale aanpak, om het afstemmen van bouwwereld, regelgeving en financiering. Juist dat blijkt niet zo simpel.

Maatschappelijke waarden

In de keynote van de middag neemt Nicole Maarsen (voorheen Syntrus Achmea, co-founder Home.Earth) het stokje naadloos over. Ze geeft aan het prettig te vinden dat het thema zo breed is geïntroduceerd en spreekt de wens uit “dat het nooit meer van tafel gaat”. We zijn de generatie die verantwoordelijkheid moet nemen voor het klimaat, stelt Maarsen, maar we moeten ook de kloof zien te dichten tussen de verschillen die er zijn en die alsmaar groter worden.

“Kansenongelijkheid, wat kun je er als individu aan doen?” Maarsen neemt ons mee in een persoonlijk verhaal dat leest als ‘een bewustwording in stappen’. Vanuit de stelling dat ‘geluk en gezondheid’ een thema is waar niemand op tegen kan zijn, volgt een relaas over hoe je derden meekrijgt in de noodzaak anders te gaan bouwen, met meer aandacht voor de grote vraagstukken op het terrein van klimaat, gezondheid en energie. Waar het op aankomt, aldus Maarsen, is om maatschappelijke waarden als gezondheid, geluk en duurzaamheid mainstreamproduct te laten worden zodat ook pensioenfondsen – de grootste beleggers – erin meegaan. “De mensen die je moet zien te overtuigen zijn nooit per se tegen, maar hebben wel heel veel vragen waardoor het ze vrijstaat om nee te zeggen,” aldus Maarsen. Het maken van progressie valt of staat met het hebben van ‘bewijs’. “Dat je het ooit hebt gedaan, tegen fouten bent aangelopen, op de blaren hebt gezeten en het niettemin aandurft om het opnieuw te doen.”

Van Ring naar Park

Het podium is aan Renske Bouwknegt (sociaal wetenschapper en specialist organisatie- en veranderkunde, co-founder Ideate) die er is als burger van Amersfoort en initiatiefnemer van het project ‘Van Ring naar Park’ (zie beeldessay Rufus de Vries in Rijnboutt Magazine #14). Het burgerinitiatief behelst het vergroenen van het laatste stuk van de stadsring, een zesbaans snelweg die de stad in tweeën snijdt. Bouwknegt verhaalt over de ‘stadsringvermijder’, de Amersfoorder die aangeeft nooit in de buurt van de Ring te komen vanwege de overlast van stank en lawaai. Ze vraagt zich af of er niet meer stadsringvermijders zijn dan stadsringgebruikers? Vanuit die gedachte wordt de gemeente met protesten bestookt wat leidt tot een coalitieakkoord, waarbij de aanbeveling is om niet na te denken over de vraag of je het gaat doen, maar hoe je het gaat doen, aldus Bouwknegt.

“Is er een verbinding gelegd met stakeholders?” wil iemand uit de zaal weten, “met initiatieven aan of nabij de Ring?” “Nee,” antwoordt Bouwknegt, “je hebt al snel een berg aan goede ideeën, de kunst is om het vertrouwen te winnen bij het gemeentebestuur. Eerder dan het afdwingen van ‘het grote besluit’ willen we, stap voor stap, sturen op kleine acties. Een laboratorium om te kijken wat werkt en wat niet.”

Oog voor de omgeving

Een korte pauze markeert de ombouw naar het laatste onderdeel: het rondetafelgesprek tussen Karo van Dongen (lid Raad van Bestuur bij woningcorporatie Alwel en voorzitter bij Groene Huisvesters), Annette Duivenvoorden (senior projectleider Platform 31 voor de programma’s Economie, Sociaal, Wonen en Ruimte) en Najah Aouaki (econoom en stadsstrateeg voor creatieve en inclusieve steden) die invalt voor Jessica Dikmoet (freelance journalist en mede-auteur onderzoeksrapport Venserpolder Groeit en Leeft Louis Bolk Instituut).

De eerste vraag van Edens is voor Van Dongen: “Wat is de taak van een corporatie?” Het antwoord is direct en to the point: “Wij beleggen in vastgoed. In ons geval zijn dat woningen. Daarnaast is er de sociale component: oog hebben voor de omgeving, voor welzijn en zorg.” Van Dongen beaamt het bestaan van grote verschillen in de gezondheid tussen bewoners. “Neem Breda. Het zuiden is buitengewoon welvarend, het noorden – overwegend corporatiebezit – is dat veel minder. Het verschil in leeftijdsverwachting tussen beide delen van eenzelfde stad bedraagt hier zes tot zeven jaar. Ik vind dat schokkend. En dus is de vraag: hoe gaan we daarmee om?”

Van Dongen haalt een onderzoek aan naar de gevolgen voor huishoudens die zijn uitgezet wegens oplopende huurschulden. Die gevolgen zijn schrijnend. “Huisuitzetting slaat de bodem onder de levens van mensen vandaan. We zijn dan ook gestopt met ontruimen op basis van huurachterstand,” stelt Van Dongen resoluut. “Wat doen we in Nederland als mensen betalingsproblemen hebben? Dan gaan we ze beboeten. Zo maken we de schuld alsmaar groter. Dit heeft aantoonbaar negatieve effecten op de gezondheid.” Soms kunnen mensen het niet meer overzien. En maken ze hun brieven niet meer open. Van Dongen: “Wanneer wij als corporatie het belangrijk vinden dat mensen goed kunnen wonen, hoort de zorg voor die mensen er gewoon bij. Dat doe je niet alleen, maar in samenwerking met derden.”

Investeren op meerdere vlakken

Edens’ vervolgvraag is voor Annette Duivenvoorden: “Hoe onderzoek je de invloed van de leefomgeving op de gezondheid en levensverwachting van mensen?” Gezondheid en de manier waarop je daarnaar kijkt is een vak op zich, stelt Duivenvoorden. Zo heeft de impact van stress op de gezondheid de laatste jaren veel meer aandacht gekregen. Onderzoek wijst uit dat mensen met een lagere opleiding een verhoogd risico hebben op chronische gezondheidsklachten en, zoals al werd aangegeven, op eerder overlijden. Duivenvoorden: “Het verkleinen van de verschillen tussen verschillende bewonersgroepen vraagt om een investering op meerdere vlakken. Het hebben van werk is een van de beste medicijnen. Maar ook de woningkwaliteit en die van de leefomgeving zijn belangrijk. Voldoende openbare ruimte die zich leent voor een veelheid aan activiteiten en die schoon en veilig is. En idealiter een omgeving die uitnodigt om er te zijn en om anderen te kunnen ontmoeten.”

Een supermarkt in Venserpolder

Dan vertelt Najah Aouaki hoe Jessica Dikmoet haar benaderde voor een bijdrage aan een onderzoeksproject naar de wijk Venserpolder in Amsterdam Zuidoost (zie ook ‘Casestudy Venserpolder of hoe een wijk zichzelf voorziet van betaalbare en gezonde voeding’ Rijnboutt Magazine #14).

Dikmoet was vanuit het Louis Bolk Instituut bezig om in het kader van ‘positieve gezondheid’ – waarbij het ook gaat over verbinding met de omgeving of het hebben van perspectief – een actieonderzoek te doen in de wijk Venserpolder. Een wijk, aldus Aouaki, “waar veel cijfers in het rood staan.” Een van de dingen die uit het onderzoek naar voren kwam, was de behoefte aan een supermarkt.

Edens: “Wacht even. Wij weten niet beter dan dat zo’n beetje op elke hoek van de straat een AH zit, een Dirk of een Lidl. Maar dus niet in Venserpolder?” Nee, geen supermarkt. Wat er wel zit, is een outlet-markt met aanbiedingen van wat er op dat moment voorhanden is, met weinig aansluiting op de culturele diversiteit van de wijk. Aouaki: “Dus geen Surinaams of Antilliaans groentenaanbod en geen basale dingen als paracetamol of maandverband.” Ze vervolgt: “Een welzijnsonderzoek onder bewoners naar de indicatoren van welzijn toonde als stressfactor nummer één ‘het op tafel krijgen van een gezonde maaltijd’.”

Gewoon dingen doen

Nu begint het echte gesprek. De deelnemers, de moderator en reacties uit de zaal leiden tot een veelstemmig en levendig geheel. Veel aspecten onder de noemer ‘het belang van’ passeren de revue. Het belang van organiserend vermogen, slagkracht, participatief onderzoek, een werkbare en faciliterende wet- en regelgeving, ‘meekoppelen’, beter luisteren en: het belang van gewoon dingen doen. Samen. En integraal. Dat vooral.

Er is één laatste opmerking in het bijzonder die erom vraagt nader te worden belicht, omdat het behalve wat het aanbeveelt, ook iets zegt over de positie en de onderlinge verhoudingen tussen de deelnemers aan een integraal traject. De opmerking is van Aouaki en betreft alle deelnemers, dus ook wij die er niet wonen. Ze zegt: “Er valt nog een wereld te winnen. We moeten meer doen dan alleen beter luisteren. We moeten gaan zien dat de bewoners deel zijn van de oplossing.”

Dan gaat het niet alleen over het bieden van zorg, maar tevens over het bevorderen van de sociaalmaatschappelijke verankering van wat wordt geboden, over het kweken van eigenaarschap en het stimuleren van zelfregie. Als het laatste woord niet aan hen die het betreft zou zijn, aan wie dan wel?

Afsluiting

Het gesprek is uitgelopen en het wordt tijd voor de borrel. Op het katheder liggen de voorbereidende notities van moderator Catja Edens, met een nawoord dat sneuvelt onder de tijdsdruk. Onder het kopje ‘Afsluiting’ staat te lezen: “Want, zou je kunnen zeggen, de ontworpen ruimte, in onze steden maar ook daarbuiten, is de drager van een gemeenschap, waarin iedereen zich thuis moet kunnen voelen, gezien en gewaardeerd. Met voldoende ruimte voor ontspanning en ontplooiing. De gezonde stad dus.” Het nagesprek is dan al in volle gang.

Bekijk de volledige opname van Rijnboutt Open – Stad en welzijn

Verslag: Jan van Grunsven
Beeld: Katja Effting