Vooruitkijken naar de toekomst

Deze titel is ontleend aan het nieuwe coalitieakkoord waarbinnen de start moet worden gemaakt aan een nieuw Nederland. Want hoewel ik me realiseer dat 75% van wat er nu al gebouwd of aangelegd is, er over 30 jaar nog steeds is, zal ons land ook onherkenbaar veranderd moeten zijn. Weerbaarder, duurzamer, inclusiever en gezonder. Veel belangrijke keuzes die decennialang zijn uitgesteld, zullen nu gemaakt moeten worden.

Veel opgaven zijn al urgent, en met een mogelijke toename van ons inwoneraantal tot 20 miljoen in 2050 kan er niet langer worden gewacht. Nu al deelt lang niet iedereen mee in de welvaart van Nederland. Nu al ervaren we de problemen van klimaatverandering in de wateropgave en het natuurbehoud. En nu al kampt ons land met vraagstukken van afnemende leefbaarheid door de milieudruk van verkeer, industrie, landbouw en consumptie. Allemaal opgaven die zich niet vanzelf oplossen.

De ontwikkeling van de stad is allesbehalve een gezonde ontwikkeling geweest. Vervuiling, overbelasting, verkeer, pandemieën, uitstoot van stof, lawaai en stank, alles hoopte zich in de stad op. Zelfs na het succes van de modernistische scheiding ging dat door. Maar het tij begint te keren. De aandacht voor gezondheid, welzijn en geluk neemt toe. Ons vak van stedenbouw en architectuur ontbeert daarvoor echter nog veel kennis of meetinstrumenten. Het is veel meer dan alleen groen toevoegen. Het gaat over materialen, over beweging, over vervoersstromen, over zingeving, binnenklimaat, speelruimte. Laten we de lat altijd zo hoog mogelijk leggen en leren van onze zoektocht.

Als samenleving staan we in relatie tot gezondheid voor een aantal grote maatschappelijke vraagstukken. Zo neemt de vergrijzing toe, stijgen de zorgkosten, groeit de kloof tussen lage en hoge sociaaleconomische groepen en staan we oog in oog met de gevolgen van klimaatverandering. In de stedelijke leefomgeving komen deze vraagstukken bij elkaar. En juist de stad zelf is ook volop in ontwikkeling. Als motor voor economische ontwikkeling groeit de stad en trekt zij meer en meer inwoners, forensen en bezoekers aan. Naar verwachting woont in 2050 ongeveer 70% van de wereldbevolking in de stad. Ook in Nederland blijven steden de komende jaren uitbreiden en verdichten. De genoemde maatschappelijke uitdagingen vallen daarmee samen met de groei van steden. En dat brengt ons tot de vraag hoe we de stad op de korte en lange termijn leefbaar kunnen houden voor haar inwoners.

De gezonde stad

Veel aspecten van de hedendaagse stad hebben een negatieve invloed op onze gezondheid. De groei van fastfoodketens en thuisbezorging maakt het bijvoorbeeld mogelijk om een gezond voedingspatroon in te ruilen voor goedkope en gemakkelijke, maar ongezonde keuzes. Ook lichamelijke inactiviteit is een zorg van deze tijd. Een actieve leefstijl wordt bepaald niet gestimuleerd door onze grotendeels geautomatiseerde leefomgeving. Bovendien is naar buiten gaan en jezelf door de stad verplaatsen ook geen onverdeeld genoegen. Veel steden kampen nog met mobiliteitsproblemen die zich uiten in files, drukte in openbaar vervoer, met fijnstof gevulde lucht en onveilige fietsroutes. In een stedelijke omgeving is het een uitdaging om de gezondheid van bewoners en bezoekers te beschermen en een gezonde leefstijl te stimuleren.

Wereldwijd gezien scoren Nederlandse steden relatief goed als het gaat om gezondheid. De levensverwachting van onze stedelingen is relatief hoog en het aantal jaren dat men in goede gezondheid leeft ook. Dat willen we graag zo houden, ook als de steden in dichtheid groeien. We moeten dus zoeken naar de kansen voor steden om hun fysieke omgeving verder te optimaliseren ten gunste van de gezondheid. Want de Gezonde Stad is immers geen status quo; zij creëert en verbetert juist voortdurend haar fysieke en sociale omgeving. Onze alledaagse omgeving is een integraal onderdeel van gezondheid en speelt een fundamentele rol bij hoe gezond we zijn, als individu en als gemeenschap. Door de verwachte stedelijke groei is het een flinke opgave om onze steden fysiek zo in te richten dat een bijdrage wordt geleverd aan de gezondheid van de bewoners. Een extra uitdaging ligt er voor de wijken waar veel mensen met een lager inkomen en lagere opleiding wonen. De opgave is hier om de fysieke omgeving gezonder te maken, samen met de bewoners. En voor steden die krimpen is het de uitdaging om voorzieningen die bijdragen aan de gezondheid te behouden.

Ook in de wetenschap staat gezonde verstedelijking en een gezonde leefomgeving in de belangstelling. Waar onderzoek naar het bevorderen van gezond gedrag zich tot eind jaren negentig voornamelijk op de individuele aspecten richtte (Hoe motiveer je mensen om gezond te leven?), staan de laatste 15 jaar juist kenmerken van de omgeving waarin mensen leven sterk in de belangstelling (Hoe maak je de gezonde keuze ook de makkelijke keuze?). Dergelijk onderzoek laat zien dat de buurt waarin je woont samenhangt met hoe gezond je bent en of je er een gezonde leefstijl op na houdt, óók wanneer rekening wordt gehouden met de demografische samenstelling van buurten. Ongelijkheid in gezondheid is hiermee ook geografisch een belangrijk thema. Hoe komt het dat mensen in de ene buurt gemiddeld tien jaar minder lang leven dan mensen in de andere buurt? Deze kwestie is ook voor beleidsmakers van groot belang.

Gezonde steden zijn fiets- en voetgangersvriendelijk, veilig, duurzaam en klimaatbestendig, hebben gezonde gebouwen en zijn soms ook ‘rafelig’. Niet alles is bestemd en er is letterlijk ruimte over voor spontaan gebruik. Om rekening te houden met de behoeften van de toekomst, kunnen steden bijvoorbeeld zorgen dat ze voldoende groene ruimte bieden in de directe nabijheid van woningen, hitte stress tegengaan en verleiden tot bewegen. Ze kunnen weerbaar worden tegen bijvoorbeeld klimaatverandering. Al deze zaken zijn meetbaar en te monitoren.

Steden moeten ook oppassen voor zeldzame en onvoorspelbare gebeurtenissen (zoals de huidige Corona-pandemie) die levens kunnen kosten en hun ontwikkeling kunnen vertragen. Dit betekent dat ze voldoende veerkrachtig moeten zijn. Gezonde ontwikkeling betekent dat aan de huidige eisen wordt voldaan zonder het potentieel voor toekomstige generaties inwoners in gevaar te brengen. De brede definitie van ‘gezondheid’ betekent dat de meting ervan verschillende dimensies moet weerspiegelen.

Een gezonde stad is:
• een stad die in een gezonde gebouwde omgeving voorziet: ruim, hygiënisch, respect voor cultureel erfgoed
• een stad waarin je op een gemakkelijke en gezonde manier door de stad kan bewegen: fietsvriendelijk, voetgangersvriendelijk, dekkend OV netwerk, verkeersveilig
• een stad die een gezonde buitenruimte creëert om in te spelen en te verblijven: buitenspelen, met groen om in te spelen, creëren van luwe plekken, zichtbaar groen
• een stad die gericht is op een gezond milieu: luchtkwaliteit, geluidsoverlast en hittestress
• een stad met een gezonde gemeenschapszin en ruimte voor sociale interactie: veiligheid, ontmoeting, verleiding tot bewegen

links: Arcadis, Gezonde Stad Index, 2020 (in dit geval gemeten voor Nijmegen)
rechts: Gehl Institute, Inclusive Healthy Places, 2018

De gezonde stad is ook slim

De focus van onderzoek ligt op een tegelijk slimme en gezonde stad. Slim, omdat we de kwaliteit van onze leefomgeving centraal stellen. Slim, omdat we afval scheiden en als grondstoffen hergebruiken. Slim, omdat we ons vervoer efficiënter inrichten en onze huizen duurzamer bouwen. Gezond, omdat we geen uitlaatgassen meer willen in de stad. Gezond, omdat we de stad groener maken. Gezond, omdat onze moderne steden uitnodigen tot meer bewegen en ontmoeten.

In de slimme en gezonde stad staan bewoners centraal en is het goed wonen, bewegen, werken en ontspannen. Het gaat niet alleen over groener, duurzamer en digitaler; maar ook over de vraag hoe inwoners met elkaar en met de overheid omgaan. Hoe we overlegstructuren inrichten. Die ontwikkeling is een gezamenlijk proces waarin de stad steeds meer vorm krijgt. Voorzieningen zoals medische zorg, onderwijs, transportsystemen en nutsvoorzieningen kunnen met elkaar worden verbonden via een netwerk van sensoren, internet en innovatieve technologische apparaten.

Maar met nieuwe technologie alleen krijg je nog geen slimme en gezonde stad. Ook inwoners gaan zich anders gedragen. Zij wekken zelf hun energie op, delen auto’s, leasen hun kleding en interieur en zetten geen vuilnis meer buiten, maar handelen in grondstoffen. De 21ste eeuw vraagt om nieuwe coalities, om grote en kleine initiatieven van overheid, maatschappelijke organisaties, marktpartijen en kritische en betrokken mensen uit alle lagen van de samenleving die zich willen en kunnen inzetten voor een slimme, duurzame en inclusieve samenleving.

Tekst: Richard Koek