Bijlmer Bajes plannen: Vreiland

Vijf consortia maakten plannen voor de transformatie van de voormalige Bijlmer Bajes in Amsterdam. OMA, LOLA landscape architects en FABRICations wonnen de tender met het ontwerp Bajes Kwartier. Maar wat ontwierpen de andere teams? Het plan Vreiland naar ontwerp van Rijnboutt, Paul de Ruiter Architects en karres+brands, bouwt voor op de cultuurhistorie en maakte een integraal plan dat breekt met de geslotenheid van de gevangenis.

De cultuurhistorie van het Bijlmerbajes complex is de aanjager van de planontwikkeling. De bewerking van de stedenbouwkundige plattegrond betreft een interventie die het voormalige gevangenisterrein bevrijdt van zijn geslotenheid en opent voor de verdere doorwerking naar het integrale plan waartoe de visie heeft geleid.

Van veraf

De uniciteit van de stedenbouwkundige structuur van Vreiland is in belangrijke mate het gevolg van het behoud van de eigenstandigheid van de enclave en van de telephone pole als drager van het organiserend principe. Kenmerkend is de ruime opzet, met een rijkgeschakeerde variatie aan open en gesloten ruimten georganiseerd langs een centrale as en met de telephone pole in de rol van verdeelmachine tussen deze ruimten. Ondanks de nieuwe aansluitingen is het eilandkarakter behouden. De typologie van de enclave is versterkt met een bebouwingsvoorstel dat randen opzoekt en hoeken intensiveert. Gecombineerd met het uitgraven van de slotgracht aan weerszijden van de verbinding van hoofdgebouw naar woon-werkgebied, is de nevenschikking van samenstellende delen nog beter herkenbaar.

Een cruciaal onderdeel is het behoud van ‘het silhouet’ met de herkenbare zes torens, als een herinnering aan het ensemble van weleer. De torens, nu elk met een hoogte van 60 m, staan op een basement van drie tot vijf lagen. Rekening houdend met de beleving vanuit maaiveld bevinden de torens zich achter de rooilijn ten opzichte van de centrale as. Minimale verschuivingen maximaliseren het uitzicht vanuit de torens op de en vice versa. Tegenover de densiteit van bebouwing staat een royale openbare ruimte met veel groen. In de stedelijke ontwikkelingsstrategie is de openbare ruimte het verbindend element; de randen definiëren de enclave (slotgracht), het voormalig cipiersdorp en de diverse stedelijke ruimten langs de centrale as.

Gebleven is de diagonale positionering van open en gesloten ruimten binnen een dominante orthogonale compositie, qua maat en schaal een echo van voorheen. De enclave als geheel is autovrij; de parkeergarages zijn volledig verdiept, met entrees aan weerszijden van de Amstelstroomlaan. Bewoners en bezoekers parkeren hun auto op één van de twee lagen van de parkeergarage onder de gebouwen. Er zijn directe verbindingen met de hoofdfietsroute en het openbaar vervoer.

Dichterbij

Per bouwveld is een optimale mix aan typologieën opgenomen, op basis van een programma van wonen, woon-werken, commerciële functies en voorzieningen. Aan de centrale as, rond de binnenhoven en aan de randen staan stadswoningen, met voordeuren aan de as of aan de hoven. Aan de as en aan de randen hebben woningen een inpandige buitenruimte, woningen aan een hof hebben een uitpandige buitenruimte. Gezamenlijk vormen zij het basement, met verticaal gelede gevels in een fijnmazig ritme. De torens op het basement en hebben een horizontale geleding; binnen het transparante volume zijn inpandige en uitpandige buitenruimten opgenomen.

De centrale as organiseert een serie onderling verbonden stedelijke ruimten van grote diversiteit. De as en de daaraan gelegen sequentie van pleinen rond de paviljoens is ingericht als shared space voor fietsers en voetgangers. Een mozaïek van pleinen en tuinen, van publieke hoven in de volle grond tot aan de meer intieme, collectieve binnenhoven, verknoopt talloze ‘tussenruimten’, overlappingen tussen publiek en privaat, tussen primaire en secundaire netwerken. Informele looprouten verbinden de collectieve hoven en geven intimiteit aan het woonmilieu.

Het hoofdgebouw is behouden en met entrees over twee verdiepingen, een transparante klimaatgevel, een uitbreiding ter plekke van het ketelhuis en een extra woonverdieping aangepast. Voorbij het hoofdgebouw zijn de randen van het voormalige cipiersdorp versterkt. Deze door een boswal omsloten groene ruimte is de Bosco. Bij de oostelijke entree van de Bosco wordt de poortwoning herbouwd. Ten westen van de weg die naar het hoofdgebouw leidt, bevindt zich de locatie voor de toekomstige school, het gebied ten oosten van de weg heeft een nog open programma voor bijzondere schoolactiviteiten en stadslandbouw.

Close up

De openbare ruimte staat garant voor een ontspannen leefgebied, met veel activiteiten op maaiveldniveau. Het autovrije woongebied genereert een uniek milieu waarin bewoners veilig op straat kunnen wandelen, fietsen, sporten en spelen. Tussen de gevel van de grondgebonden woningen en de publieke/collectieve ruimte is een margezone opgenomen. Het daklandschap is een mix van terrassen, tuinen, sedumdaken en zonnepanelen; kassen op de daken van paviljoens en woongebouwen stimuleren vormen van stadslandbouw. Het voorplein en de binnenplaats van het hoofdgebouw fungeren als een centrale ontmoetingsplek voor de wijk, met terrassen en een tribune aan het water.

Als tapijten in een woonkamer geven de materialen en beplantingen een unieke kleur aan elk van de buitenruimten. Met subtiele hoogteverschillen, zorgvuldige detaillering, bomen en planten in de volle grond worden de ruimten en overgangen aangename verblijfsplekken. Belangrijke criteria voor het te kiezen assortiment van plant- en boomsoorten zijn een optimale seizoensbeleving (bloei, vrucht en herfstkleur), een verfijnde textuur en het vermogen tot prikkeling van de zintuigen.

Tot 29 oktober 2017 is de tentoonstelling Bye Bye Bajes te bekijken waar de plannen worden getoond

Artikel is verschenen op dearchitect.nl