Op weg naar het Nationaal Holocaust Namenmonument – deel III

Aanstaande zondag 19 september wordt het Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam van opdrachtgever het Nederlands Auschwitz Comité officieel geopend door Koning Willem-Alexander. In aanloop naar die datum publiceren we een drietal artikelen over onze rol als coördinerend en uitvoerend architect bij de realisatie van dit bijzondere project. Gedurende het proces werkte Rijnboutt nauw samen met de ontwerper van het monument, architect Daniel Libeskind en vooral diens projectarchitect Johan van Lierop.

Omdat Johan van Lierop volgens eigen zeggen te lang weg was uit Nederland, ging het in New York gevestigde Studio Libeskind op zoek naar een lokale partner met organisatorische kwaliteiten, kennis van de lokale bouwpraktijk, goede contacten met de gemeente Amsterdam, en een scherp oog voor detail.

Dat wij met succes een vergelijkbare rol hadden vervuld bij de transformatie van het C&A-gebouw aan het Damrak in samenwerking met de eveneens Amerikaanse architect Robert A.M. Stern (RAMSA) en landschapsarchitectuur onderdeel is van ons portfolio, speelde mede een rol bij de keuze om Rijnboutt voor te stellen aan het Nederlands Auschwitz Comité als coördinerend en uitvoerend architect.

Toen het project op deze locatie in 2016 startte, was Johan van Lierop hoofdarchitect van het ontwerpteam dat vanuit New York opereerde. Inmiddels is hij als supervisor betrokken bij het Nationaal Holocaust Namenmonument van Studio Libeskind, waar hij dertien jaar heeft gewerkt.

Dat hij met zijn gezin naar Nederland verhuisde toen de uitvoering van het Namenmonument startte, bleek de perfecte timing omdat de projectarchitect vanuit Nederland nog sneller kon schakelen in samenwerking met Rijnboutt, meent hij. Aan het realiseren van het Namenmonument ging een wekelijks contact met het Auschwitz Comité en Rijnboutt vooraf om het ontwerp door te spitten en de kritieke details van het complexe project te bekijken en aan te passen. Ook al is het geen gebouw, bij een monument komt evengoed veel kijken, weten beide partijen.

De maakbaarheid van het ontwerp

Omdat alle aandacht op de stenen moest komen te liggen diende de noodzakelijke maar afleidende techniek subtiel te worden weggewerkt. “Senior projectcoördinator Paul Beijeman en senior technisch ontwerper Margret van den Broek van Rijnboutt zijn uitstekende partners die ons enorm hebben geholpen door steeds met het kritische oog van een expert naar de technische detaillering te kijken”, is de ervaring van Van Lierop. “Dat ze die kwaliteiten hoog in het vaandel hebben staan, geeft vertrouwen en zorgt dat het proces vloeiend verliep.”

De thematiek ligt Daniel Libeskind na aan het hart. Eerder heeft hij dat verbeeld zoals in het Joods Museum in Berlijn en het National Holocaust Monument in de Canadese stad Ottawa, waarbij hij een statement niet schuwt. Vanuit de gedachte dat alle slachtoffers een plek verdienen, niet weggestopt maar onder de volle aandacht zodat je er niet omheen kan, is ook het Nationaal Holocaust Namenmonument een confronterend en sterk statement.

De boodschap is gevat in vier grote Hebreeuwse letters van spiegelend roestvast staal die van bovenaf het woord ‘In Memoriam’ vormen. Dat de omgeving en zelfs de reflectie van de omgeving wordt gereflecteerd, zorgt voor een caleidoscopisch effect. De elementen lijken los van de muren te zweven; de leegte verbeeldt de discontinuïteit van de geschiedenis. Het ziet er ogenschijnlijk simpel uit maar de muren dragen de uitkragende massieve letters van in totaal 150 ton op slechts 26 kolommen. Hoe deze constructie zich verhoudt, is ook in samenwerking met Rijnboutt en door het kritische oog van Beijeman en Van den Broek bekeken en uitgewerkt, terwijl Studio Libeskind het esthetische ontwerp bewaakte. “Rijnboutt wilde precies weten welke ontwerpzaken voor Libeskind belangrijk waren zodat de voorgestelde aanpassingen die hier niet aan voldeden, al in het projectteam konden worden afgekeurd en snel gezocht kon worden naar een betere oplossing. Het tijdverschil tussen New York en Amsterdam speelde ons in de kaart; problemen die in de middag gedeeld werden, kregen de volgende dag – Nederlandse tijd – vaak al een antwoord”, vertelt Beijeman.

Van Lierop hield Libeskind voortdurend op de hoogte en stuurde de gevisualiseerde ontwerpoplossingen naar New York. Deze kwamen vervolgens met de blessing van Daniel Libeskind terug. “Rijnboutt hield een vinger aan de pols en zorgde dat alle partijen met de neus dezelfde kant op stonden”, zegt Van Lierop.

Elke steen is een individu

Dat het monument opgebouwd moest zijn uit bakstenen heeft niet alleen met de Nederlandse baksteentraditie te maken, Daniel Libeskind wilde geen monument uit een stuk, zoals in het Wertheimpark, omdat elk slachtoffer een individu is die moet staan voor één steen. Dat het niet-lineaire labyrint van muren is gebouwd met 102.000 stenen geeft een idee van de omvang van het aantal slachtoffers van de Holocaust.

Daarnaast refereert het aan een Joods gebruik: het leggen van steentjes op het graf van de overledenen. Daarom is er een speciaal vak met kiezels waaruit mensen een steentje kunnen pakken en die kunnen nalaten op de basaltstenen strip op de grond langs de muren.

Om de stenen met gegraveerde namen op alfabetische volgorde te leggen, vergde veel rekenwerk en gepuzzel. Collega David Philipsen bedacht een methode om de namen uit de database de juiste plek te geven op de tekeningen en dus op de wanden. Een aardige uitdaging omdat de database op dat moment nog aan verandering onderhevig was. Het resulteerde in een dynamische lijst voor de positie van de namen en de volgorde van het metselwerk. Diezelfde lijst werd vervolgens door Koninklijke Woudenberg omgezet in een plan voor de productie en de logistiek. De lijst wordt straks ook gebruikt zodat nabestaanden de naam van hun familielid of -leden kunnen terugvinden.

Dienstbaar groen

Ook voor het landschapsontwerp werd Rijnboutt ingeschakeld, inclusief de afwatering, de keuze voor de beplanting en de aansluiting op de openbare ruimte. “We hebben in ons ontwerp goed nagedacht over hoe we de locatie een parkachtige uitstraling kunnen geven die logisch aansluit op de Hoftuin, een prachtige groene oase van rust in de stad,” zegt senior landschapsontwerper Petrouschka Thumann. Zo is vanwege de herkenbaarheid en herhaling, net als in de Hoftuin, aan de drukke Weesperstraat ook een beukenhaag geplaatst zodat je op straatniveau groen ervaart. Ook de keuze voor een plantenvak tegen het hek naar de Hoftuin met siergras en een groenblijvende haag, is zorgvuldig. “Door het landschapsontwerp sober te houden gaat alle aandacht naar het monument”, zegt ze.

Vanaf de Hoftuin kun je via de nieuwe stenen trap het Nationaal Holocaust Namenmonument betreden. “Al in 2017 hebben we bij de boomkweker acht exemplaren van de Hertengeweiboom (Gymnocladus dioica) uitgezocht en gereserveerd, een in Nederland zeldzame karakteristieke boom met een markante takkenstructuur”, vertelt Thumann. “In 3D hebben we elke boom met elk een uniek silhouet een passende plek toebedeeld. Wie op het bankje onder de boom met een parasolachtige vorm zit, vindt zo beschutting en de meerstammige exemplaren met grillige bast zijn tussen de letters van het monument geplaats vanwege de aantrekkelijkheid op ooghoogte. Ook was het een logistieke tour de force om alle bomen op de krappe locatie te kunnen planten. Daarom werden de bomen een voor een in een eigen vrachtwagen vervoerd, gelost en geplant.

Bezoekers kunnen door en om het monument lopen op een ondergrond van halfverharding. Die keuze heeft meerdere redenen. “Met dit natuurlijke duurzame materiaal is een mooie vlakke vloer te maken die volledig tot aan de stammen van de bomen kan doorlopen, het zorgt voor een goede afwatering en biedt een rustige parkachtige uitstraling”, verklaart Thumann.

Zo zijn we erin geslaagd een landschapsontwerp te realiseren dat een vanzelfsprekende toegevoegde kwaliteit biedt, past bij de omgeving en dienstbaar is aan het monument.

Alle partijen zijn trots en uiterst tevreden met het resultaat van hun inspanningen. “Het Nationaal Holocaust Namenmonument is straks een bijzondere plek voor nabestaanden om te herdenken, maar ook een toegankelijke plek voor iedereen om te verblijven, te reflecteren op de tragedie in onze geschiedenis en te beseffen dat de dreiging nog altijd bestaat”, zegt Van Lierop tot slot.

Tekst: Viveka van de Vliet
Visualisaties: Rijnboutt
Foto’s: Kees Hummel