Op weg naar het Nationaal Holocaust Namenmonument – deel II

In september opent het Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam van opdrachtgever het Nederlands Auschwitz Comité naar het ontwerp van architect Daniel Libeskind. In aanloop daar naartoe publiceren we een drietal artikelen over onze rol als coördinerend en uitvoerend architect bij de realisatie van dit bijzondere project. Hierbij waren tal van externe adviseurs betrokken, zoals de constructeur, metselwerkspecialist, rvs-specialist en het restauratiebouwbedrijf. Rijnboutt was de tekenpen van alle betrokken partijen. “Wij spreken de taal van iedereen”, vertelt senior projectcoördinator Paul Beijeman.

“Omdat het Nationaal Holocaust Namenmonument noch een kunstwerk noch een gebouw is, konden wij en veel betrokken adviseurs en specialisten niet putten uit ervaring”, vertelt Beijeman. “Daarom heeft Rijnboutt als spin in het web een belangrijke rol gespeeld. Wij maakten de vertaalslag van het jargon van de specialisten naar een taal die begrijpelijk is voor onder andere de opdrachtgever en de gemeente.”

Speciaal ontwikkelde bakstenen

Enkele specialisten, waaronder constructeur IMd Raadgevende Ingenieurs, werden gevraagd vanwege eerdere goede ervaringen in de samenwerking met Rijnboutt, maar baksteenfabrikant Rodruza bood zichzelf aan als leverancier van gratis bakstenen voor het monument. Voor dit project ontwikkelden ze een baksteen met een specifieke kleur, maat en samenstelling.

Die stenen moesten aan hoge – esthetische – kwaliteiten voldoen. Voor het adviseren en controleren van de bakstenen en het metselwerk werd Adviesbureau Vekemans ingeschakeld. Paul Beijeman: “Samen met Harrie Vekemans hebben we alle bakstenen gekeurd. Er zijn meerdere partijen stenen voor nodig geweest om tot een definitieve selectie te kunnen komen, want het luistert heel nauw.” De stenen mochten niet te klein of te groot zijn, niet te donker of te licht van kleur en geen oneffenheden bezitten die gevolgen konden hebben voor het juist graveren van de 102.000 namen van Nederlandse slachtoffers van de Holocaust – Joden, Sinti en Roma – die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen.

Vekemans ging ook op zoek naar een partij die de namen, geboortedata en de leeftijden van de slachtoffers in de bakstenen kon graveren. Er zijn verschillende testen gedaan, onder andere bij Energieonderzoek Centrum Nederland in Petten. Uiteindelijk zijn de gegevens door Reijnders graveer & lasertechniek stuk voor stuk met een robotarm op de 102.000 stenen gelaserd, een proces dat ruim vijf maanden duurde.

Tijdrovend, complex karwei met precisie uitgevoerd

“Omdat het monument geen standaard gebouw is, werd besloten om een aannemer toe te voegen aan het ontwerpteam: er werd een shortlist van vier aannemers opgesteld die we een pitch hebben laten doen”, vertelt Beijeman. Koninklijke Woudenberg, dat gespecialiseerd is in herbestemming, renovatie, restauratie en onderhoud van cultureel erfgoed, zoals kerken, monumenten en beeldhouwwerken, is gekozen vanwege deze kennis en ervaring. Het restauratiebouwbedrijf heeft het labyrint van 72 muren met namen met de grootst mogelijke nauwkeurigheid opgemetseld.

Van tevoren is exact berekend hoe de stenen in kleine bundels worden verwerkt, zodat elke steen op de vooraf bepaalde positie in het monument kon worden geplaatst. Alle namen die het Nationaal Auschwitz Comité uit verschillende databases heeft verzameld, zijn op alfabetische volgorde gelegd. “Dat was een enorme puzzel”, vertelt Beijeman, “Omdat de eerste steen uit het alfabet links bovenin begint in verticale rijen, maar het metselwerk uiteraard links onderaan start en horizontaal wordt gemetseld. Deze zeer ingewikkelde logistieke klus heeft meerdere personen vele maanden werk bezorgd.”

Voor het metselen van de bakstenen is een speciale lijmtechniek gekozen, zodat de muren decennialang schadevrij overeind kunnen blijven staan en eventuele ontbrekende of verkeerd gespelde namen vervangen kunnen worden. Omdat er nog steeds namen of correcties bijkomen, is tevens besloten een reserve-namenwand te realiseren. 

Hebreeuwse verwijzing en bijzonder lichtontwerp

Het monument draagt vier objecten van spiegelend roestvaststaal; Hebreeuwse letters לזכר die samen het woord ‘in memoriam’/ ‘in herinnering aan’ weergeven. De bakstenen in combinatie met de sterk reflecterende geometrische vormen van de stalen letters, leggen een verbinding tussen het Amsterdams verleden en het heden. Op de plek waar de bakstenen muren en de metalen vormen elkaar kruisen, zit een smalle leegte waardoor de letters lijken te zweven.

Er was geen ervaring met het werken met spiegelend vlak rvs en ook niet elk bedrijf is in staat zulke unieke elementen te maken. We kwamen terecht bij het bedrijf AIP partners, dat over de hele wereld kunstprojecten realiseert met dit materiaal en ervaring heeft met de bewerkingen op dit hoge uitvoeringsniveau. Omdat het berekenen van het rvs een aparte expertise is, werd ABT als tweede specialist erbij gevraagd.

Paul Rohlfs, projectmanager bij het Nationaal Auschwitz Comité, vertelt hierover: “Het voltooien van de spiegelstalen bovenconstructie was een zeer bijzondere mijlpaal. Temeer als je bedenkt hoeveel voeten het in aarde heeft gehad. Met het verwezenlijken van Libeskind’s ontwerp hebben we met alle partijen mogelijk gemaakt wat op momenten onmogelijk leek.”

Voor het geheel moest vervolgens een lichtontwerp worden gemaakt. “Daarvoor hadden wij Ulrike Brandi Licht voorgesteld, met wie we aan het Damrak hebben samengewerkt. Zij heeft veel ervaring met het uitlichten van schouwburgen en monumenten”, weet Beijeman, “En ook Studio Libeskind was heel enthousiast over haar.” Tot slot heeft Rijnboutt het landschapsontwerp gemaakt, een uitwerking van de door Libeskind gewenste sfeer, en geadviseerd over bomen, planten en het maaiveld. In de uitvoering is nauw samengewerkt met directievoerder Pieter van den Berge van Aumento om ervoor te zorgen dat het eindresultaat van alle eerder genoemde specialisten gewaarborgd werd.

Het Nationaal Holocaust Namenmonument vormt nu het meest actuele tastbare archief van de Nederlandse slachtoffers van de Holocaust; achter elke naam schuilt een omgekomen persoon die eindelijk een plek ter nagedachtenis heeft gekregen. “Vergeten zijn ze niet en nooit zullen ze vergeten worden”, aldus Jacques Grishaver, voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité.

Beijeman: “Mooi om te zien dat alle betrokken partijen zich gedurende het proces bewust zijn van de waarde en beladenheid van dit project. Tot en met het leggen van de laatste steen wordt er met uiterste zorgvuldigheid aan gewerkt.”

Tekst: Viveka van de Vliet
Foto’s monument: Kees Hummel
Foto van bouw: Dirk Spits