Activeren van intrinsieke waarde

Verscholen op een verlaten parkeerterrein van een gesloten woonblok in De Baarsjes, Amsterdam-West, staat een voormalige PTT-telefooncentrale. Voor dit gebouw – sinds 2009 een gemeentelijk monument – krijgt Rijnboutt in 2017 de opdracht om een herbestemming tot woon- of kantoorgebouw te onderzoeken. Na intensieve samenwerking met gemeente en omwonenden wordt gekozen voor een woongebouw met twintig stadswoningen en appartementen. Aanvullend adviseert Rijnboutt het parkeerterrein te transformeren in een (collectieve) binnentuin.

“Amsterdam heeft meerdere locaties waar rondom scholen of kerken een woonblok is gebouwd,” vertelt projectarchitect Sebastian Janusz, “maar de telefooncentrale aan de Filips van Almondestraat is uniek. Het is het enige gebouw in Amsterdam dat binnen een bestaand woonblok is gerealiseerd.” De tweelaagse centrale, gerealiseerd in 1926 naar een ontwerp van architect Alfred Boeken, is in de jaren zestig meermalen aangepast en uitgebreid. Hoewel het interieur grotendeels intact bleef, heeft de buitenkant aanzienlijke veranderingen ondergaan.

De herbestemming sluit aan bij de verdichtingsopgave van stadsdeel De Baarsjes en gaat gepaard met klimaatambities. Het stadsdeel kampt met hittestress door het hoge percentage verharde buitenruimte en ervaart, afhankelijk van het seizoen, een wateroverschot of -tekort.

Aanpak

De ontwerpaanpak voor het woongebouw laat zich omschrijven als een vorm van doelgerichte terughoudendheid. De uitdaging ligt in het verenigen van de status van de telefooncentrale als gemeentelijk monument (passieve bestemming) met de nieuwe woonfunctie en bijbehorende behoeften (actieve bestemming). Janusz: “De logica van de oorspronkelijke architectuur vormde hiervoor het uitgangspunt, het leesbaar houden van ‘het gebouw als een geheel’ het doel.” Alle ontwerpbeslissingen zoeken aansluiting bij het bestaande. Het vermijden van een conflicterende expressie met het monument versterkt het streven naar verbinding met de buurt. “Met minimale ingrepen hebben we veranderd wat nodig was, en behouden wat kon,” aldus Janusz.

Latere gevelwijzigingen zijn teruggedraaid. Kunststof panelen op de tweede verdieping zijn vervangen door nieuw ontworpen houten kozijnen, passend bij de ontwerpfilosofie van destijds, maar technisch en energetisch conform hedendaagse eisen. Op de benedenverdieping zijn terrasdeuren toegevoegd als toegang tot de binnentuin en als tweede vluchtroute. Het dak krijgt zijn eerdere lichtstraat terug en de monumentale schoorsteen, het enige verticale accent in een verder horizontale compositie, blijft behouden.

De ruimtelijke kwaliteiten van het nog gave interieur, de gemeenschappelijke trappenhuizen en de monumentale hoofdentree met glas-in-loodramen zijn behouden en geïntegreerd in het woningontwerp. Bij de indeling in individuele woningen blijft de betonnen hoofddraagstructuur als motief zichtbaar. Oorspronkelijke materialen, ritmiek en herhaling zijn maatgevend.

Het ontwerp is het resultaat van zorgvuldige analyse: sober in uitdrukking, maar ‘gebouweigen’ en doordacht. Janusz: “We hebben niet-originele elementen verwijderd en tegelijkertijd gevels en interieur aangepast aan de nieuwe functie. Zonder het te historiseren of willen herstellen in de originele staat.” De uitkomst is een gebouw met verschillende tijdslagen die alle verwijzen naar dezelfde bron.

Duurzaamheid en klimaat

In het project komen diverse duurzaamheidsaspecten samen. Met het herbestemmen van de centrale wordt sloop voorkomen. Het leefmilieu van omwonenden blijft intact en interactie tussen bewoners van het woongebouw wordt bevorderd. Ook zijn de gebouwaanpassingen ‘laag-intensief’, wat betekent dat er maximaal resultaat wordt behaald met minimale middelen. Daarbij is het ontwerp omkeerbaar. Mocht het gebouw in de toekomst een andere bestemming krijgen of nieuwe woningtypologieën vereisen, dan voorziet in beide gevallen de gekozen aanpak in de gewenste herindeling binnen de gevolgde ‘logica van de oorspronkelijke architectuur’.

Zonnepanelen op het dak dragen bij aan de energietransitie. Vermeldenswaard is de omvorming van de parkeerplaats in een collectieve binnentuin, op advies van Rijnboutt. Deze groene oase, exclusief voor de bewoners van het woongebouw, bevordert niet alleen de sociale cohesie, maar speelt ook een cruciale rol in het aanpakken van klimaatproblematiek. Voldoende schaduw en groen is de meest effectieve manier om hittestress tegen te gaan, terwijl een doorlaatbare bodem helpt bij waterretentie. Met nestkasten voor vogels en een verscheidenheid aan bloeiende planten voor insecten draagt de binnentuin bij aan de versterking van de lokale biodiversiteit.

Balans

De herbestemming van de voormalige PTT-telefooncentrale aan de Filips van Almondestraat illustreert de complexe uitdagingen van stedelijke transformatieprojecten. Het project belichaamt een zorgvuldige afweging tussen het behoud van cultureel erfgoed en het inspelen op hedendaagse woon- en duurzaamheidsbehoeften in een verdichtende stad. Het resultaat is een woongebouw dat in lijn is met de culturele geschiedenis van de plek, en tevens bijdraagt aan de toekomstbestendigheid van de buurt. Het project onderstreept het belang van participatie in stedelijke ontwikkeling. De intensieve samenwerking met de gemeente en omwonenden heeft geleid tot een ontwerp dat niet alleen technisch en esthetisch verantwoord is, maar ook gedragen wordt door de lokale gemeenschap.