“Het begint met betrokken burgers”

Betrek bewoners bij de vormgeving van hun leefomgeving, zeggen Aline Muylaert en Lot Schuringa van CitizenLab uit Brussel, gespecialiseerd in (burger)participatie. Want met participatie win je niet alleen kennis, ideeën en draagvlak; de ervaring van betrokkenheid draagt ook direct bij aan de gezondheid.

Samen beslissen, samen bouwen – polderen; het zit in de Nederlandse democratie, in onze (bouw)cultuur ingebakken. Maar werkt die democratie nog wel? Niet voor iedereen even goed, concludeerde de staatscommissie onder leiding van Johan Remkes in het rapport Lage drempels, hoge dijken (2018): kijk naar de toename van ‘protestpartijen’ en dalende opkomsten bij verkiezingen. In hun Atlas van Afgehaakt Nederland (2021) onderzochten Josse de Voogd en René Cuperus hoe dat komt. Zij ontdekten dat gezondheid samenhangt met verkiezingsopkomsten en stemgedrag, en dat zowel opleiding, inkomen en leeftijd als maatschappelijke factoren zoals sociale samenhang, eenzaamheid, vertrouwen en burgerschap een rol spelen bij de ervaring van gezondheid.

In de klimaatplannen van het kabinet speelt de burger op zijn beurt een grote rol: gedragsverandering zou 40 tot 70 procent minder uitstoot tot gevolg kunnen hebben. “Hier ligt een kans om gezondheid als invalshoek te gebruiken in de aanpak van klimaatverandering en dit potentieel te benutten,” schreef Henk Jans, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Medische Milieukunde in Het Parool (13 juli 2022). Eva Rovers pleit in haar publicatie Nu is het aan ons. Oproep tot echte democratie (2022) voor burgerberaden waarin ingelote burgers zélf klimaatplannen maken.

Tegen deze achtergrond spreken we met Aline Muylaert en Lot Schuringa van CitizenLab uit Brussel over hun ervaring met (burger)participatie en de mogelijkheden die zij daarbij zien voor het bouwen aan een gezonde stad.

De kruispuntkwestie

Het idee voor CitizenLab ontstond in 2015, toen Muylaert economie studeerde in Brussel. Zij woonde in de buurt van een kruispunt, waarover ze zich opwond. “Het vormde een gevaarlijke verkeerssituatie – en was ook nog lelijk. Ik wilde iets doen, meedenken over een oplossing, maar dat bleek lastig. Brussel kent een complexe overheidsstructuur als het erover gaat wie verantwoordelijkheid draagt en hoe je inspraak organiseert.” Samen met Wietse van Ransbeeck en Koen Gremmelprez bedacht ze om hiervoor technologie in te zetten en zo begon CitizenLab, dat over de hele wereld online participatieplatforms aan overheden, bedrijven en ngo’s verkoopt. Het bedrijf telt inmiddels zestig medewerkers en is onder meer betrokken bij de verbouwing van het Europees Parlement in Brussel en het Palace of Westminster in het Verenigd Koninkrijk. Daarbij worden alle mensen die in de gebouwen werken, van parlementsleden tot schoonmakers, uitgenodigd om mee te denken.

De kruispuntkwestie toont in het klein hoe participatie kan bijdragen aan een gezonde stad. “Maar gezondheid is een breed, misschien toch subjectief begrip, dat reikt van mobiliteit tot voeding, van duurzaamheid tot zorg,” zegt Muylaert. “Onze missie is een sociale. We helpen om burgers te betrekken bij de besluitvorming over de publieke ruimte, en de uitkomsten te vertalen naar een inclusieve, gezonde stad. Wij geloven in collectieve intelligentie: dat gebruikers en bewoners kennis over hun leefomgeving hebben die experts ontberen. Als je je als inwoner meer betrokken voelt bij je buurt, heeft dat ook direct impact op gezondheid. Onderzoek toont aan dat mensen dan bijvoorbeeld minder vaak naar de apotheek gaan.” Dit sluit aan bij de definitie in de Atlas van Afgehaakt Nederland: “Gezondheid gaat over deelname, over toegang tot werk, een inkomen, gezien worden en aanhaken.”

Constructieve toon

Eva Rovers schrijft over democratie op nationaal niveau, CitizenLab richt zich meer op de (lokale) praktijk: hoe betrek je mensen bij een bouwproject op een braakliggend terrein, of bij de opgave om van het gas af te gaan? “Concreet gebeurt dit op een website die inzetbaar is voor verschillende projecten,” vertelt Schuringa, Government Success Manager Nederland – met zo’n vijftig gemeenten en een ontwikkelaar een belangrijke afzetmarkt. Zo vraagt de gemeente Schagen aan bewoners om op een kaart aan te geven waar zich onveilige verkeerssituaties bevinden. Leiden nodigt burgers uit om mee te denken over de vernieuwing van winkelcentrum De Kopermolen, Amstelveen over de verlevendiging van het Stadsplein. Per project bepaalt Schuringa met de opdrachtgever de aanpak; van vragenlijsten en punaises pinnen op kaarten tot een ‘budgetspel’ om beschikbare geldpotjes te verdelen.

Wat levert zo’n proces op? “In het algemeen hangt dat af van de vraagstelling,” antwoordt Muylaert. “Geef ons jullie ideeën over vergroening, levert meer creatieve input op dan de vraag: wat vind je hiervan? Vaak is men verrast door de constructieve toon; onze website zorgt voor een beschaafde discussie, meer dan op sociale media.” Op de vraag wat een goed participatieproces is – moet je mensen alleen horen, of de input ook verwerken? – pakt Schuringa de zogenoemde participatieladder erbij. Dit overzicht laat zien hoe je mensen minder of meer kunt engageren: van informeren, consulteren en betrekken tot cocreëren en meebeslissen. “Hiermee help ik opdrachtgevers allereerst om te bepalen hoe ze burgers willen betrekken.”

Burgerinitiatieven

“Het gaat erom de juiste verwachtingen te scheppen,” vult Muylaert aan. “Om mensen happy te houden tijdens een bouwproces, is informeren doorgaans genoeg. Bij grote kwesties als klimaat – die om gedragsverandering vragen – is het zaak om inwoners mee te laten beslissen. Daarom werken we ook mee aan burgerinitiatieven om zaken op de gemeente-agenda te krijgen, denk aan een 30km-zone of meer groen. Toen Belgische jongeren onder de naam Youth for Climate in 2019 op straat protesteerden, kwam er kritiek vanuit de politiek: wat willen jullie? Wij hebben toen met hen een platform opgezet waarop zij ideeën kunnen delen. We beschikken over een backoffice waarin we tweeduizend ideeën of stemmen kunnen verwerken en daar vervolgens de prioriteiten uithalen. Bij de verkiezingen konden we het resultaat presenteren. We geloven dat deze technologie kan helpen om een concrete aanpak voor de klimaatverandering op te stellen.”

Hoe vind je de balans tussen wat de meesten vinden en het streven naar een goed werkende, gezonde stad? Muylaert: “Je moet als gemeente checks and balances inbouwen: thema’s kaderen, de haalbaarheid toetsen. Bewoners kunnen vanuit hun eigen ervaring meedenken over de woonomgeving, maar klimaatverandering is supercomplex. Om daarover mee te kunnen beslissen, moet je mensen heel goed informeren, of wellicht bijscholen.” Een uitdaging is om ook de groep mensen die niet spontaan van zich laat horen te activeren. “Daarom combineren wij altijd online en offline onderzoek, en bepalen we per project de communicatiestrategie.” Muylaert moedigt aan om daarbij te experimenteren. “Er zijn zoveel nieuwe technologieën, denk aan VR-brillen waarmee je mensen kunt meenemen in een plan. Daarnaast adviseer ik aan ontwerpers en ontwikkelaars om niet alleen op georganiseerde momenten aan participatie te doen, maar via allerlei vormen interactie te zoeken met de betrokkenen. En: ga vooral naar buiten.”

Schijnparticipatie

CitizenLab stimuleert gemeenten om burgers te betrekken, maar waakt voor ‘schijnparticipatie’. “Als mensen zien dat er met een enquête niets gebeurt werkt dat averechts, dan haken ze af,” weet Muylaert. Tijdgebrek, waarbij aan het eind van de planvorming een ontwerp nog vlug even wordt voorgelegd aan bewoners – die daarop dan feitelijk geen invloed meer kunnen uitoefenen – is een andere valkuil.

Door de woningnood, de klimaatcrisis en protesten van burgers en boeren neemt de noodzaak om als overheid snel te handelen toe. Schuringa: “Ik vind het jammer om participatie vanuit het negatieve te benaderen, zo van: anders komen de mensen in opstand. Bij gemeenten die het als meer dan een verplicht nummer benaderen, zie ik dat het vertrouwen onder bewoners groeit. Daar gaat men vaak verder dan enquêtes, er worden interessante ideeën opgehaald waarop je reacties krijgt. Zo groeit de betrokkenheid van inwoners – en bouw je echt aan die gezonde stad.”

“Wat ik positief vind in Nederland, is dat participatie nu meer in wetten wordt ingebakken, zoals de Omgevingswet,” zegt Muylaert. “Anderzijds hebben gemeenten door vergaande decentralisatie inmiddels zoveel taken, dat er soms te weinig tijd en mensen zijn voor participatieprocessen.”

Ze benadrukt dat je “onder druk geen democratische stappen mag overslaan”. “In tijden van crisis moeten we niet per se even snel de knoop doorhakken, maar ook draagvlak creëren voor beleid. Dat hebben we wel geleerd tijdens de COVID-19-pandemie. Toen de overheid voor onze gezondheid besloot dat we niet naar buiten mochten, bleek dat op de lange termijn niet altijd het beste. Bij actuele kwesties als klimaatverandering en de hoge energieprijzen kan participatie een oplossing zijn. Bijvoorbeeld om energiebesparende maatregelen te vinden.”

Dit artikel is geschreven voor Rijnboutt Magazine #14 Stad en welzijn (november 2022).
Liever een fysiek exemplaar in handen? Stuur dan een mail naar press@rijnboutt.nl. 

Tekst: Kirsten Hannema
Deelnemer gesprek: Maarten Castelijns
Fotografie: CitizenLab