Het ontwerpproces als kralenketting

In de nacht van 29 op 30 oktober 2012 veroorzaakte de orkaan Sandy een ravage aan de oostkust van de Verenigde Staten, met gigantische verwoestingen en overstromingen. Het lager gelegen deel van New York moest geëvacueerd worden, inclusief delen van Manhattan. In de beschutting van een Amsterdamse kroeg zagen architect Matthijs Bouw, oprichter en directeur van ONE Architecture, en zijn collega Bjarke Ingels van het Deense bureau BIG beelden van de natuurramp en verbaasden zich over de onvoorbereidheid van Amerika op een dergelijke catastrofe. Als ontwerpers deelden zij nadrukkelijk de overtuiging dat een natuurramp als Sandy een noodsituatie creëert die als collectief vraagstuk behandeld moet worden en verschillende invalshoeken en dimensies moet integreren.

Dit inzicht bleek in 2014 de prelude tot een succesvolle inzending van ONE en BIG voor de prijsvraag Rebuilt by Design, die in het teken stond van de wederopbouw van de Amerikaanse oostkust na de verwoestingen door Sandy. The Big U, zoals het gezamenlijke plan heette, resulteerde in een contract met de stad New York. Om te beginnen voor het East Side Coastal Resiliency Project – later kwam het Lower Manhattan Coastal Resiliency Project erbij – dat vanaf 2019 wordt uitgevoerd en vloedwerende maatregelen in de stad en het landschap integreert. Het omvat de herinrichting van East River Park, waterbouwkundige werken als dammen, sluizen en waterbergingen en de aanleg van recreatieve voorzieningen en wandel- en fietspaden. Deze gelaagde klimaatadaptatie-opgave bracht ONE naar New York, waar nu meer dan twintig mensen in dienst zijn. Binnen de Verenigde Staten werkt ONE inmiddels ook aan opdrachten in Boston, San Francisco en Houston.

Nadat ook in New York het werk door toedoen van COVID-19 maandenlang stillag, komt Bouw aan het woord over wat het vraagt van de ontwerper om de complexiteit en onomkeerbaarheid van klimaatverandering onder ogen te zien en op te vatten als een publiek en collectief project. Aan de orde komen kernbegrippen en methodieken van ONE zoals veerkracht, rechtvaardigheid/gelijkheid, risico, compartimentering en de integratie van ontwerp en proces.

Veerkracht

“Bij het werken aan The Big U wist ik aanvankelijk niet veel van waterproblematiek. Ik had daar in Nederland geen bijzondere kennis over opgedaan. Klimaatadaptatie is in Nederland nog sterk beïnvloed door allerlei paradigma’s en institutionele raamwerken rondom waterveiligheid, terwijl klimaatveranderingen versneld op ons afkomen, een grote mate van onzekerheid bevatten en ook nog eens onomkeerbaar zijn. Het gaat om meer dan om het voorkomen van overstromingen en het aanleggen van dijken. De Nederlandse waterschappen zijn belangrijk, maar in de ontwerpopgaven zullen veel meer actoren betrokken moeten worden.

“Door mijn gebrek aan specialistische kennis over waterproblematiek werd ik in de Verenigde Staten gedwongen heel veel vragen te stellen aan verschillende partijen en belanghebbenden – niet alleen aan collega’s en lokale overheden maar ook aan lokale gemeenschappen – om heel goed te luisteren en om inzichten, expertises, partijen en disciplines te verbinden. Hoe laat je het ontwerp, het project en de omgeving waarin je opereert zich op een slimme manier ontwikkelen, in samenhang tot klimaatverandering én tot elkaar? Hoe bouw je ‘resilience’, veerkracht, op? Hoe kun je stressfactoren zoals de impact van overstromingen zo opvangen en verwerken dat er een transformerend vermogen en uiteindelijk structurele verbetering kan optreden binnen complexe fysieke, sociale en stedelijke systemen? Het gaat bij veerkracht dus niet in de eerste plaats om bescherming en afscherming, maar om het accepteren van risico’s en onvoorspelbaarheid. Dat is wat we in Amerika geleerd hebben, een land waar de beschermende werking van een overheid beperkt is. En met deze invalshoek werken we aan projecten en creëren we relaties met de gemeenschappen en de maatschappelijke orde waar we mee te maken krijgen.”

Gelijke kansen

“Het genereren van veerkracht kan bijdragen aan het corrigeren van historische achterstanden. Ook als je in Amerika de dingen beziet door een klimaatlens valt de grote sociale ongelijkheid op en realiseer je je dat die deels is ontstaan omdat een kleine groep mensen zich onze aardse bronnen heeft toegeëigend en geplunderd. Kwetsbare groepen ondervinden daar de negatieve consequenties van. Een onderdeel van klimaatadaptatie moet zijn er zorg voor te dragen dat dit meer gelijk getrokken wordt en dat historische achterstanden gecorrigeerd worden.

“Een aantal van onze projecten speelt zich af in de Lower East Side, in het gebied Two Bridges, waar de bevolking kwetsbaar is, voor het grootste gedeelte niet-wit en met een gemiddeld inkomen dat een tiende is van dat van inwoners van Manhattan. Het geld waarmee de projecten gefinancierd worden komt van de Federale Overheid, die na Sandy een financieringsmodel heeft bevochten waarin de bestedingen voor wederopbouw ten gunste moeten zijn van de kwetsbare bevolkingsgroepen. Het politieke gesprek hierover is voor onze ontwerpopgave heel belangrijk. In gebieden waar we werkzaam zijn met rijke mensen en bedrijven, zoals het Financial District en Battery Park City, kunnen andere instrumenten worden ingezet. Bijvoorbeeld een extra belasting ter compensatie voor de verminderde verzekeringskosten die gebouweigenaren hier hebben.

“Het gaat om de vraag wie de lasten van de energietransitie en klimaatadaptatie moeten dragen. Zijn dat bij nieuwbouwprojecten de huidige eigenaren of de toekomstige eigenaren, zijn dat de investeerders of is dat het publiek in het algemeen? In Amerika zijn de ongelijkheden weliswaar groter, maar deze vragen zullen ook in Nederland gaan spelen.”

Risico

“Risico speelt voor ons een rol omdat kleine veranderingen in de werkcontext grote effecten kunnen hebben, bijvoorbeeld voor de regelgeving. Op het niveau van een project maakt iedereen risico-inschattingen, niet alleen over het rondkrijgen van de financiering, maar ook over hoe er met onzekerheid dient te worden omgegaan – bijvoorbeeld aangaande politieke steun.

“Maar je kunt er ook anders over nadenken: Socioloog Ulrich Beck had het over de risicomaatschappij waarin constant bedreigingen gevoeld worden en niemand meer verantwoordelijkheid wil nemen. Hoe werkt dit bij klimaatrisico? Wie heeft het veroorzaakt, wie loopt het risico en wie is er verantwoordelijk? Dit zijn sociologische én politieke vraagstukken.                

“Risico biedt invalshoeken om integraal en holistisch over vraagstukken na te denken, en een ontwerpproject zo te organiseren dat het de grootst mogelijke kans heeft op implementatie. Hoe kunnen we de risico’s minimaliseren en toewijzen aan de partij die het beste in staat is ermee om te gaan? Het is van groot belang, met name binnen ons specialisme van klimaatadaptatieprojecten, dat plannen lukken. Anders trekken financierende partijen en partners zich terug, gaat de continuïteit verloren en moet je weer opnieuw beginnen. Om tot resultaten te komen in dit nieuwe gebied is het extra belangrijk om alle moeilijkheden die zich voordoen te trotseren en ervan te leren.

“In dit verband zijn er ontwerptechnieken, zoals fasering en compartimentering, die helpen om grip te houden op een projectplan en de onzekerheden ervan. Hoe bouw je genoeg speling in, zowel in fysieke zin als procesmatig? Hoe ga je om met flexibiliteit? Zijn er mogelijkheden om bepaalde investeringen meerdere doelen te laten dienen, zodat ze een breder draagvlak krijgen? Hoe ontwerp je zo dat je de lessen die je leert verderop in het proces weer kunt inzetten en er een lerende ontwerppraktijk ontstaat?”

Compartimentering en complexiteit

“Deze ontwerpbenaderingen hebben we toegepast bij de uitvoering van The Big U. Het gebied ervan beslaat tien mijl, dat is te groot om in één keer aan te pakken. We hebben het daarom opgedeeld in kleinere compartimenten die elk een kustverdedigende functie krijgen, maar ook een hoger gelegen plek incalculeren die bij overstroming droog blijft. Elk compartiment kan onafhankelijk functioneren. Als er ergens een breuk optreedt, blijft de rest werken. De compartimenten kunnen tevens los van elkaar worden ontwikkeld, zodat je de omvang van een deelproject kunt koppelen aan de geldstromen die er op dat moment zijn. Door compartimentering kun je makkelijker met de lokale gemeenschappen en diensten werken en van de te bouwen infrastructuur ook een sociale infrastructuur maken. Dat levert bredere steun voor het project op, zowel van de gemeenschap als van lokale politici.

“De compartimenten zijn systemen die in hun eigen tempo kunnen doorgroeien. Het zijn losse projecten die heel goed te managen zijn, een menselijke schaal hebben en minder risico’s opleveren zodat je integrale plannen kunt maken. We beschouwen The Big U als een kralenketting van lokale projecten. En we bouwen adaptieve capaciteiten in, zodat het aan allerlei toekomstige doelen kan voldoen en de inherente complexiteit in acht wordt genomen.

“Ik geloof nogal in het je engageren met complexiteit. Dat stuitte in Nederland soms op weerstand. Maar wie weet komt het nu toch van pas bij het werken aan Resilience by Design, een klimaatadaptatie-opgave van regiometropool Amsterdam waar ONE zich aan verbonden heeft.”

Tekst: Jorinde Seijdel

Deelnemer gesprek: Jan van Grunsven

Fotografie: Eljee Bergwerff

Dit artikel is geschreven voor het Rijnboutt Magazine #12 Een ander klimaat (2020). Wil je het hele magazine lezen? Stuur dan een mail naar press@rijnboutt.nl.